گیاهشناسی خرما

خرما با نام علمی Phoenix dactylifera  گیاهی تک لپه، گرمسیری و نیمه گرمسیری است. خرما به عنوان پنجمین محصول باغی کشور 1/3 میلیون تن در سال، در 15 استان کشت می شود. مهم ترین استان های تولید کننده خرما سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان ،خوزستان و فارس می باشند. ایران 14 درصد خرمای جهان را تولید می کند.

برگ

برگ خرما از نوع مرکب و طول آن بسته به رقم، سن نخل و شرایط محیطی 7-3 متر است.منشا رشد برگ ها جوانه های مجاور جوانه انتهایی است.در هر سال 35-10 برگ ایجاد می شود که عمر آنها 7-3 سال است برگ های جوان ساده و چین خورده اند ولی پس از مدتی بریدگی ها عمیقی در پهنک آن ها ظاهر می شود.هر برگ یک محور مرکزی دارد که بر روری آن250-100  برگچه وجود دارد. دمبرگ در انتهای برگ اصلی قرار دارد و برگ را به تنه درخت متصل می کند.

برگ خرما

ریشه

 خرما دارای ریشه افشان می باشد.درخت خرما چون تک لپه است ریشه اصلی ندارد بنابراین بلافاصله پس از آنکه ریشه اولیه از دانه خارج شد ریشه های ثانویه ظاهر می شوند. ریشه ها خوشه متراکمی را تشکیل می دهند و تقریبا در تمام قسمت ها قطر آنها یکسان است.حدود 85 درصد از ریشه های نخل خرما در عمق 2 متری خاک یافت می شوند. اگر چه در مواردی بعضی از ریشه ها در عمق 6 متری و فاصله 25 متری از تنه خرما نیز مشاهده می شوند.

ریشه خرما

تنه

تنه نخل خرما به صورت ستونی عمودی و استوانه ای است و  قطر آن در تمام طولش یکسان است. تنه قهوه ای رنگ، چوبی و بدون انشعاب است متوسط قطر تنه 70-30 سانتی متر است.

تنه خرما

گل

خرما گیاهی دو پایه است.بنابراین گل های نر و ماده آن روی دو نخل جدا قرار دارند.گل های ماده که روی نخل ماده مشاهده می شوند دارای پوششی مشابه و یک مادگی سه برچه ای دارند که هر کدام یک کلاله دارند. گل نر که روی نخل نر ظاهر می شود.دارای 6 کاسبرگ و گلبرگ، و 6 پرچم که در دو ردیف قرار می گیرند. در ارقام مناطق مختلف زمان گلدهی متفاوت است. معمولا نخل خرما از 5-3 سالگی شروع به گلذهی می کند.گل آذین در نخل در ابتدای رشد مثلثی شکل با راس مدور است. گل آذین توسط غلافی چوبی به نام اسپات پوشیده شده است که زخامت ان بسته به ارقام مختلف تا 12 میلی متر متفاوت است. رنگ اسپات در ارقام مختلف و در مرحله رسیدگی ممکن است به رنگ های سبز،سبز تیره، قهوه ای و یا طیفی از این رنگ ها باشد.

اسپات نر(راست) و ماده (چپ) نخل خرما

گل های ماده(راست) و نر (چپ) نخل خرما

میوه

برحسب رقم  و شرایط رشد، وزن میوه از حدود 12 الی 60گرم،طول آن 110-18 میلی متر و عرضش حدود 32-8 میلیمتر تغییر می کند. خرما میوه ای منفرد، کشیده، استوانه ای نوک دار، تک دانه، میان برگوشتی (گوشت خرما) و درون بر غشائی(غشای کاغذی)بین هسته و گوشت میوه است.از نظر رنگ میوه در ارقام مختلف متفاوت است ولی عمدتا به دو رنگ زرد و قهوه ای در اغلب ارقام دیده می شود. میوه خرما دارای چهار مرحله رشدی حبابوک،کیمری،خلال(خارک)،رطب و تمر(خرما) می باشد.

مراحل رشد میوه خرما

 برخی ارقام مهم خرما

مضافتی

یکی از مهم ترین ارقام تجاری کشور است که موطن اصلی آن در ایران و استان کرمان شهرستان بم می باشد. اما امروزه در نقاط مختلف کشور کشت می شود. بافت میوه این رقم نرم و از جمله ارقام صادراتی کشور می باشد. رنگ میوه آن در مرحله خارک قرمز رنگ، در محله رطب قهوه ای تیره متمایل به سیاه و در مرحله رسیدن سیاه است.نخل رقم مضافتی دارای تاج باز است ومحور اصلی برگ ها دارای رنگ کهربایی زرد است این رقم دارای خارهای طویلی است که نوک ان ها به سمت زمین است. از مشکلات اساسی این رقم انبارمانی آن می باشد.

میوه رقم مضافتی

پیارم

این رقم یکی از گران ترین و با کیفیت ترین ارقام خرما در ایران است و از مهم ترین و معروف ترین ارقامی است که در استان هرمزگان شهرستان حاجی آباد کشت می شود. منشا این رقم نیز شهرستان حاجی آباد  است. این رقم فقط در ایران تولید می شود. این رقم به رطوبت حساس است و برای میوه با کیفیت باید در مناطق خشک کشت شود.میزان رشد درخت و اندازه تاج آن متسط است. میوه این رقم درصد رطوبت کمی دارد به همین دلیل جز ارقام خشک و نیمه خشک به حساب می آید. طول دم خوشه آن کوتاه است و از میوه های دیر رس است. رنگ میوه آن در مرحله خارک زرد، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در  مرحله رسیدن قهوه ای شکلاتی یا تیره  است.

میوه رقم پیارم

کبکاب

از ارقام تجاری کشور می باشد که مناطق اصلی  که این رقم کشت می شود شامل استان های بوشهر،فارس و خوزستان می باشد. میوه این رقم نرم  و بیضی شکل است و در مرحله خارک به رنگ زرد دیده می شود اما در مرحله رسیدن به رنگ قهوه ای تیره  است.مصرف این رقم بیشتر به صورت رطب و خرما می باشد. میوه کیکاب قدرت ماندگاری و انبارمانی خوبی دارد اما به حمل و نقل حساس است. نخل این رقم دارای برگ هابی بسیار طویل بوده و حاوی برگچه های خیلی دراز است که در صنایع دستی از آن استفاده می شود.

میوه رقم کبکاب

شاهانی

رقم شاهانی نیز از جمله ارقام تجاری کشور محسوب می شود و یکی از مهم ترین و فراوان ترین ارقام استان فارس است که حدودا 95 درصد نخل های شهرستان جهرم در استان فارس را این رقم  شامل می شود.شاهانی جز ارقام تر می باشد اما در برخی مناطق به صورت خشک هم مصرف می شود. رقمی میان رس و دیر رس و بسار مطلوب است. این رقم به دلیل شیرینی زیاد و خوشرنگی میوه آن در داخل ایران مصرف زیادی دارد.یکی از مشکلات این رقم پفکی شده(جدا شدن پوست از گوشت) در مناطق خیلی گرم است که با برداشت زودتر می توان این مشکل را حل کرد.میزان رشد نخل آن نسبتا زیاد و اندازه تاج آن بزرگ و مرتفع است.میوه این رقم کشیده با نوک باریک است که در مرحله خارک زردرنگ، در مرحله رطب طلایی و در مرحله رسیدن کامل به رنگ قهوه ای روشن دیده می شود.

میوه رقم شاهانی

استعمران

این رقم دارای ارزش تجاری بسیار زیادی است. این رقم حدود 90 درصد از صادرات خوزستان و 45 درصد از صادرات کشور را به خود اختصاص داده است. از مهم ترین خصوصیات این رقم نیمه خشک بودن آن است که خاصیت نگهداری آن را افزایش داده و سبب شده تا مناسب ترین رقم خرمای تجاری و صادراتی خوزستان و ایران گردد.رقم استعمران به شرایط نامناسب آب و خاک همچنین کنه تارتن خرما مقاوم است اما به بیماری پوسیدگی گل آذین حساس است. نخل این رقم از نظر ارتفاع نسبتا متوسط و در سن 50-40 سالگی به 7 متر می رسد. میوه آن بیضی شکل است و در مرحله خارک به رنگ زرد، در مرحله رطب قهوه ای روشن و در مرحله رسیدن به رنگ قهوه ای مشاهده می شود.

میوه رقم استعمران

احداث نخلستان خرما

با توجه به دائمی بودن نخل خرما مرحله کاشت یکی از مهم ترین مراحل احداث نخلستان های تجاری خرما است.

بررسی آب و هوای منطقه: باید به نزدیک ترین ایستگاه هواشناسی مراجعه اطلاعات15-10 ساله نظیر متوسط درجه حرارت روزانه،ماهیانه و سالیانه، حداقل و حداکثر درجه حرارت روزانه، ماهیانه  سالیانه، میزان رطوبت نسبی ماهیانه و سالیانه،متوسط میزان بارندگی ماهیانه و سالیانه،  نحوه توزیع و پراکنش بارندگی، زمان و جهت وزش بادهای محلی و موسمی و میزان روزهای آفتابی را تهیه نمود و در صورت مساعد بودن برای خرما مراحل بعدی کار انجام شود.نخل خرما در گستره وسیعی از مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری به خوبی رشد و نمو می کند. با توجه به تعدد و تنوع ارقام خرما و سازگاری متفاوت آن ها با شرایط مختلف آب و هوایی،انتخاب زمین در منطقه ای باید صورت گیرد که مستعد پرورش خرما باشد و خرما به صورت تجاری در آن منطقه کشت و پرورش می یابد.نخل خرما هوای گرم و خشک ،گرمای زیاد و نور فراوان را می پسندد. و در مرحله رسیدن میه به درجه حرارت بالا نیاز دارد. اگر دمای ها از 10 درجه سانتی گراد کمتر شود رشد گیاه متوقف می شود.حساسیت ارقام مختلف خرما به سرما متفاوت است ارقامی مانند مضافتی به سرما حساس تر هستند. دمای پایین در زمان گل دهی نیز باعث عدم تلقیح گل ها می شود.مجمع حرارت مورد نیاز خرما تا رسیدن میوه حدودا بین 4000 تا5000 درجه روز می باشد  خرما حرارت بالا تا 45 و حتی 55 درجه سانتی گراد را در تابستان به خصوص در مرحله رسیدن میوه می پسندد.

بررسی وضعیت خاک:  نمونه برداری از خاک و تجزیه آن به منظور اطلاع از کیفیت فیزیکی و شیمیائی خاک  ضروری است. برای رشد و نمو خرما بهترین خاک ها خاک های لومی هستند و خرما در خاک های سنگین با مشکات زهکشی روبه رو می شود و در خاک های سبک  با کمبود آب و مواد غذایی روبه رو است.خرما در خاک های خنثی(PH=7-8.5) از رشد مطلوبی برخوردار است. خرما در مناطق خشک و نیمه خشک کشت می شود که خاک این نواحی معمولا آهکی است و این امر سبب شده PH خاک همیشه بین 8.5-7 ثابت بماند. نخل خرما قادر است در درجه شوری 16 دسی زیمنس بر متر نیز محصول تولید کند.

بررسی آب مورد نیاز: در دسترس بودن آب قابل مصرف و امکان تأمین آب آبیاری برای کلیه نباتات امری حیاتی است. بنابراین زمین مورد نظر باید شرایط دسترسی به آب را دارا باشد. آب در دسترس نیز باید دارای کیفیت مناسب (شوری و  PH ) باشد. بدین معنی که میزان املاح و ترکیبات آن برای نخل خرما قابل تحمل باشد و موجب اهش میزان رشد و تولید اقتصادی یا تجاری آن نشود.  خرما به آب فراوانی نیاز دارد و در مراحل اولیه گلدهی و مراحل اولیه تشکیل و رشد میوه یعنی حبابوبک و کیمری به آبیاری منظم  و به مقع نیاز دارد. دور آبیاری  بستگی به نوع خاک و شرایط منطقه دارد.

 انتخاب رقم مناسب برای هر منطقه

انتخاب صحیح رقم برای احداث نخلستان تجاری نقش حیاتی در ثبات تولید، جلوگیری از اتلاف عمر و سرمایه نخل‌کار، تضمین درامد تجاری  پایداری صنعت خرما دارد.ویژگی های مهمی که در انتخاب رقم در یک منطقه باید به آنها توجه کرد عبارتند از: سازگاری با شرایط آب و هوایی منطقه،عملکرد بالا، کیفیت مطلوب(رنگ مناسب شکل و اندازه و طعم مناسب نسبت گوشت به هسته بالا درصد ترکیبات قندی)، مقاومت به آفات و بیماری ها، مقاومت یا تحمل بالا به شرایط نامساعد آب و خاک، عدم ابتلا به آفات انبار و ترشیدگی و آلودگی به بیماری های انبار، قابلیت بسته بندی و حمل و  نقل، زمان رسیدن محصول و عرضه به بازار، اقتصادی بودن قیمت محصول. برای مثال رقم شاهانی از ارقام مرغوب جهرم است اما در منطقه میناب  حاجی آباد محصلی با کیفیت پایین تولید می کند. همچنین رقم پیارم از ارقام تجاری حاجی آباد هرمزگان  اما در میناب به دلیل گرم و مرطوب بودن منطقه کیفیت محصول بسیار نامطلوب است. و رقم پیارم در شهرهای جهرم داراب فارس و شهداد کرمان نیز محصولی با کیفیت بالا تولید می کند.رقم زاهدی نیز از ارقامی است که درمناطق  حاجی اباد، برازجان،  جیرفت، بم و شهداد سازگاری خوبی دارد.رقم برحی نیز یکی از بهترین ارقام جهت مصرف در مرحله خارک می باشد.اگر هدف ما از احداث نخلستان تولید و صادرات محصول باشد باید ارقام خشک و نیمه خشک ارجحیت داشته باشند.از لحاظ رسیدن و عرضه به بازاررقم آل مهتری علیرغم داشتن کیفیت پایین اما به دلیل زودرس بودن آن در منطقه میناب جهت مصرف تازه خوری توصیه می شود.از لحاظ مقاومت به بیماری ها باید در مناطقی مانند مناطق ساحلی هرمزگان که رطبت بالا است از کشت ارقام تر خوداری کنیم و  ارقام متحمل به رطوبت کشت شود.

نام منطقه	ارقام خشک نیمه خشک	ارقام تر
حاجی آباد هرمزگان	پیارم، زاهدی	خاصویی، مضافتی
میناب هرمزگان	توری	مرداسنگ، حلاوی، برحی
بوشهر(برازجان)	زاهدی	کبکاب، شاهانی
جهرم	زاهدی، پیارم	شاهانی، مضافتی
جیرفت	زاهدی، دیری	مضافتی
شهداد	پیارم، زاهدی	مضافتی
خوزستان	استعمران، زاهدی، دیری، خلاوی	برحی

توصیه ارقام تجاری جهت کاشت در برخی مناطق خرما خیز کشور

تهیه بستر کاشت

به منظور تهیه بستر کاشت ابتدا زمین را آبیاری نموده و پس از گارو شدن آن اقدام به انجام عملیت شخم(ترجیحا د شخم عمود برهم) می گردد.سپس به منظور بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی خاک اقدام به پخش 70-50 تن کود حیوانی کاملا پوسیده نموده و دبار عملیات دیسک عمود بر هم انجام شود.البته به منظور صرفه جوئی در مصرف کود حیوانی و کاهش هزینه های کاشت می توان از پخش سطحی کود حیوانی صرف نظر کرد  و فقط به مصرف کود حیوانی در هنگام پر نمودن چاله های کاشت اکتفا نمود. سپس عملیات دیسک و ماله کشی انجام شود.ماله کشی در نخلستان هایی که به روش سطحی آبیاری می شوند بسیار حائز اهمیت است.

حفر گودال و فاصله کاشت

حفر گودال نه تنها محیط مناسبی را جهت استقرار پاجوش کاشته شده فراهم می کند بلکه به دلیل تغییر مصنوعی محل کاشت(افزدن کود حیوانی و استفاده از خاک مرغوب) شرایط مطلوبی را جهت رشد رویشی و افزایش درصد بقا پاجوش های کشت شده فراهم می کند.ابعاد گودال ها بسته به نوع خاک و اندازه پاجوش از0/5*0/5 تا 1*1 متفاوت است.در خاک های شنی و رسی یک در یک در نظر گرفته می شود.گودال های حفر شده به مدت 30-20 روز باید در معرض نور شدید خورشید باشند. سپس اقدام به پر کردن آن کرد. برای پر کردن گودال ها از فرمل های زیر می توان استفاده کرد:

1- مخلوط کود حیوانی پوسیده+خاک سطح الارض+ماسه، به نسبت مساوی

2-مخلوط خاک سطح الارض + کود حیوانی پوسیده(15-10 کیلوگرم)+ گچ(15 کیلوگرم) در زمین های قلیایی+ کود شیمیایی( سولفات آمونیوم1/25 گرم + سولفات پتاسیم 1/08 کیلوگرم +سوپرفسفات0/7 کیلوگرم)

پس از پر کردن گودال ها اقدام به آبیاری نموده  4-3 بار عملیات آبیاری گودال ها انجام شود.فاصله کاشت در ایران 8*10 و 9*9 و 8*8( مناطق بسیار گرم و خشک) توصیه می شود. در ارقام پاکوتاه مانند خضرای میتتن این فاصله را کمتر در نظر گرفت و در مناطقی مانند میناب و بندعباس که رطوبت نسبی هوا بالا است برای ایجاد تهویه و جلوگیری از فساد خرما باید فاصله کاشت را بیشتر در نظر گرفت.

آبیاری بعد از کاشت

بعد از کاشت سریعا باید عملیات آبیاری صورت گیرد تا استرس وارده به گیاه به حداقل برسد.بهترین سیستم آبیاری نوع تحت فشار(قطره ای، میکرجت و بابلر) می باشد. و در صورت آبیاری سطحی بهترین سیستم آبیاری از نوع آبیاری تشتکی می باشد.در آبیاری بستگی به شرایط آب و هوایی منطقه و نوع خاک دارد. در سیستم قطره ای دور آبیاری یک روز در میان جهت رشد رویشی نهال توصیه می شود.و در آبیاری سطحی و زمین های شنی دور آبیاری برای اولین فصل تابستان نهال هر روزه توصیه می شود.در خاک های سنگین دور آبیاری هفته ای یک بار کفایت می کند.در 6 هفته اول بعد از کاشت خاک اطراف پاجوش مرطوب نکه داشته شود تا خاک سله نبندد.