مدیریت بیماریها در گلخانه

در سالهاي اخیر، سطح زیرکشت محصولات گلخانه اي به دلیل وجود مزایاي مختلفی مانند:

عملکرد بالاي تولید محصول در گلخانه، تولید خارج از فصل، کیفیت بالاي محصول تولیدي، مصرف کم آب (به خصوص در شرایط خشکسالی) و ایجاد اشتغال به سرعت، رو به افزایش بوده است.

با توجه به شرایط مساعد گلخانه ها، براي رشد و تکثیر بیمارگرها، کنترل آنها جهت جلوگیري از ایجاد خسارت، بسیار حائز اهمیت است و عدم توجه به این موضوع، منجر به خسارت صد در صدی می شود.

به همین دلیل تولیدکنندگان اینگونه محصولات، از آفتکشهاي شیمیایی استفاده مینمایند.

مصرف ناآگاهانه سموم شیمیایی درگلخانه هاي سبزي و صیفی که مصرف تازه خوري دارند بسیار خطرناك بوده و باقیمانده غیر مجاز سموم در محصولات تولید شده تهدید جدي براي سلامت مصرف کنندگان است.

بنابراین مدیریت  بیماريهاي در گلخانه ها یک امري مهم در سلامت غذا است که راهگشاي تولید کنندگان می باشد.

دلیل توسعه بیماریها در گلخانه چیست؟

شرایط اقلیمی (نور، دما و رطوبت) داخل گلخانه براي تولید محصول بسیار مطلوب است و این شرایط براي رشد بیمارگرها بسیار مناسب است.

اصول مدیریت بیماریها در گلخانه

پیشگیری

هدف از این اقدامات جلوگیری از ورود عوامل خسارتزا به داخل گلخانه است شامل موارد زیر است

1- انجام دقیق اقدامات قرنطینه ای

2- تهیه بدر سالم و بوجاری شده

3- ایجاد حوضچه ضدعفونی

4- عدم استفاده از کود دامی تازه

نابودی و ریشه کنی

هدف: حذف عامل خسارتزا شامل

1. ضدعفونی، بذر، خاک و ادوات و آب
2. انهدام و حذف علف های هرز اطراف گلخانه
3. جمع اوری بقایای محصول از داخل و اطراف گلخانه

ضد عفونی خاک به روش های زیر انجام می شودد

1- روش آفتابدهی

در ماههاي گرم تابستان  خاك را شخم زده شده و کودهاي گاوي، گوسفندي، مرغی (فرآوري شده) و بقایاي گیاهی کاملا پوسیده (بر اساس نتایج آزمون خاك و توصیه هاي کارشناسی) اقدام نموده و کاملا با خاك مخلوط شود.

سپس با آبیاري رطوبت خاك را در حد گاورو بودن، بالا برده و با کشیدن پلاستیک شفاف بر روي خاك مرطوب میتوان آنرا ضدعفونی نمود.

سپس خاك را مرطوب نموده و سپس سطح آنرا توسط پلاستیک پوشاند و یا پس از کشیدن پلاستیک به وسیله لوله هاي آب موجود در کف گلخانه (مشابه آبیاري قطره اي) رطوبت مورد نیاز را تامین نمود تا با تابش 60 درجه سانتی گراد افزایش یابد. 

نور خورشید به مدت 6 تا 8 هفته بسته به دماي محیط، دماي خاك به بیش از 70-60 درجه سانتی گراد افزایش می یابد.
نکاتی که باید در این روش مورد توجه قرار گیرد:

نحوه آماده نمودن خاك: خاك باید کاملا یکنواخت و بدون کلوخ باشد.
نوع پلاستیک: بهتر است از انواع پلی اتیلنی فاقد سوراخ و شفاف (کهنه نباشند) استفاده نمود.

 کشیدن پلاستیک باید به نحوي باشد که هیچ سطح  بدون پلاستیکی وجود نداشته به طوريکه بخارات ایجاد شده خارج نشود و خاك بر روي پلاستیک ریخته نشود.

در غیر اینصورت به هنگام برداشتن پلاستیک، خاك روي آن با خاك ضدعفونی شده زیر مخلوط خواهد شد.

2- روش ضدعفونی خاك با استفاده از سم متام سدیم

در ابتدا مقدار لازم کودهاي حیوانی و کودهاي شیمیایی (بر اساس نتایج آزمون خاك و توصیههاي کارشناسی) به خاك اضافه می کنند.

سپس با افزودن سم متام سدیم به مقدار 50 گرم در هر متر مربع خاك، خاك را شخم زده و پس از آبیاري بلافاصله نسبت به کشیدن نایلون روي سطح خاك اقدام می نمایند.

  پس از گذشت 48 تا 72 ساعت نایلونها برداشته و به منظور هوادهی بایستی خاك دوباره شخم زده شود تا گازهاي متصاعد شده موجود در خاك خارج شوند.

در این روش بایستی در زمان کاشت، از خروج سم از خاك اطمینان حاصل شود در غیر اینصورت باید به هوادهی خاك ادامه داد. نظارت کارشناسان امر در اجراي این روش الزامی است.

3- بخار دادن خاك

در این روش با کشیدن پلاستیک روي قطعات 50 مترمربعی یا بیشتر و چال کردن دور تا دور پلاستیک تا عمق 30 سانتی متري و بخار دادن خاك انجام میشود و پس از 24 ساعت پلاستیکها جمعآوري میشوند.

اجتناب از بیمارگرها

هدف: کاهش وقوع آلودگی با انجام تقویت گیاه و تضعیف عوامل خسارتزا و تغییر شرایط محیطی به نفع گیاه شامل

کاشت ارقام مقاوم

کنترل بیولوژیک عوامل بیماریزا

رعایت تراکم کاشت

رعایت فاصله گلخانه ها

تغذیه مناسب گیاه

بهینه سازی شرایط اقلیمی گلخانه

استفاده از پوشش های پلی اتیلن حاوی مواد ضد uv جهت جلوگیری از جوانه زنی اسپور قارچ

کنترل ناقلین و علف های هرز میزبان عامل بیماریزا

ردیابی و دیدبانی

بازدید دقیق بوته های به منظور بروز آلودگی اولیه است

اعمال روش های کنترل

درمان گیاه پس از آلودگی به عوامل بیماریزا با استفاده از سموم مناسب قارچ کش، نماتد کش وباکتری کش ترجیحا با استفاده از سموم معدنی یا ترکیبات آلی با منشا طبیعی

بیماریهای مهم گلخانه ای

عوامل قارچي متفاوتي موجب پوسيدگي هاي طوقه و ريشه مي شوند . هر يك از آنها شرايط محيطي و نيازهاي رشدي خاص خود را دارند .

ممكن است يك يا دو و يا حتي چند عامل قارچي در يك زمان به گياه حمله كنند و مستقيماٌ بر عملكرد محصول تاثير بگذارند و يا در مراحل بعدي گياه را كاملاٌ از بين ببرند .

مهمترين عوامل بيماريهاي پوسيدگي ريشه و طوقه عبارتند از

Pythium, Rhizoctonia, Phytophthora, Fusarium, Ramularia, Sclerotium, Sclerotinia

در صورت حمله عوامل قارچي به طوقه و ريشه به مراحل اوليه رشد گياه  نشانه بيماري به صورت نازك شدن و از دست دادن آب محل طوقه و يا يقه گياهچه كه به رنگ زرد تا قهوه اي تغيير رنگ مي دهد ظاهر مي شود .

در اين صورت گياهچه بلافاصله از محل طوقه خم شده و از بين مي رود به همين دليل اين بيماري را مرگ گياهچه مي گويند.

عامل اين بيماري معمولا pythium است،كه بعضي مواقع قارچ  phytophthoraآن راهمراهي مي كند .
 در مواقعي كه ريشه گياه مورد حمله قرار گيرد رنگ پوست ريشه قهوه اي و به مرور تيره تر شده  ممكن است اين پوسيدگي به طرف طوقه و ساقه نيز ادامه يابد.

خسارت قارچ هاي خاكستري كه عامل بيماري هاي طوقه و ريشه هستند به آوندهاي آبكش نيز سرايت كرده و موجب نكروزه شدن بافت آنها و تغیر رنگ آوندها به رنگ زرد تا قهوه اي میشود

بر خلاف بيماريهاي هوازاد روي برگ و ميوه و گل ها كه نشانه بيماري قابل مشاهده است، در بيماريهاي طوقه و ريشه اين نشانه ها در اوايل حمله و توسعه بيماري قابل مشاهده نيستند.

به طوري كه پس از 30درصد خسارت وارد شده ممكن است علايم بيماري در اندامهاي هوايي مشاهده شود .

محدود شدن توسعه ريشه ها ، كندي رشد اندام هوايي گياه، زردی برگ و رنگ پریدگی، پژمردگی و برگ ریزی از نشانه های پیشرفت بیماری است.

از بين بردن كانون آلودگي يا جلوگيري از فعاليت كانون آلودگي ، كليد كنترل بيماريهاي ريشه و طوقه است. 

آب يك عامل مهم و موثر در انتقال بيماريهاي ريشه و طوقه است. آب استخر گلخانه ها همواره مي تواند به عنوان يكي ازكانون هاي آلودگي عوامل قارچي بيماريهاي خاكزاد باشد.

منشاء آلودگي آب استخر ممكن است استفاده از آبهاي جاري يا انتقال مواد آلوده از طريق باد باشد . راه ديگر انتقال عوامل بيماري زا استفاده از قلمه يا نشاء و پياز گل آلوده است.

قارچ پس از حمله به گياه بلافاصله توليد اسپور كرده و تكثير مي يابند اين پديده ممكن است چند ساعت چند روز و حتي چند هفته طول بكشد .

شرايط محيطي
هر عامل بيماري زاي قارچي در شرايط معيني از نظر دما ، PHرطوبت نسبي خاك رشد و توسعه مي يابد .

دماي كم خاك معمولا توسعه بيماري رايزكتونيا را محدود مي كند . رطوبت نسبي پائين معمولا مانع توسعه عوامل قارچي پيتيوم و فايتوفترا مي شوند.

کنترل

• تيمار خاك و بستر كشت و سيني ها و گلدان ها با حرارت ، گازدهي و يا خواباندن در محلول قارچ كش يا ضد عفوني كننده ( وايتكس ) از روش هاي كنترل قارچ خاكزاد است .
• در اغلب نقاط كشور ما حداقل 280 روز آفتابي داريم، بنابراين آفتاب دهي خاك و بسترهاي كشت از مهم ترين و مناسب ترين روش ها براي ضد عفوني خاك و از بين بردن عوامل قارچي و ساير عوامل خسارت زا است.
• براي اين كار لازم است خاك زمين مورد نظر كاملا خرد و آماده شده باشد سپس آبياري كرده و پوشش پلاستيكي روي آن كشيده و به مدت 5هفته در طي ماههاي گرم سال ( تيرماه تا شهريور ماه ) پوشانده شو.
• مخلوط كردن مقاديري از كود نيم پوسيده به حاصلخيزي خاك و نيز ضدعفوني بهتر خاك كمك مي كند .
•  كلر زني آب استخر در مواقعي كه احتمال آلودگي آب استخر داده مي شود در كاهش منبع آلودگي موثر است توجه بايد داشت كه آب كلرزده را نبايست مستقيم به مصرف گياه رساند .
• مقدار باقيمانده كلار حدود 2/5 قسمت در ميليون باشد، بلامانع است براي اينكار از كيت هاي مخصوص اندازه گيري كلر آب استخرهاي معمولي استفاده كنيد .
• استفاده از حوضچه ضد عفوني ( محلول آب آهك ، وايتكس يا محلول ضد عفوني مخصوص مرغداريها )در محل ورود به گلخانه بسيار مهم است .
• همچنين تعويض كفش ها به هنگام ورود باه گلخانه همواره از بروز آلودگي ثانويه جلوگيري مي كند . همچنين جلوگيري از ورود اقلام آلوده گيااهي به داخل گلخانه از ديگر موارد اصول پيش گيري است .
• تنظيم دوره مقدار و روش آبياري در جلوگيري از آلودگي به بيماريهاي خاكزاد بويژه پي تیوم و فاتيوفترا حائز اهميت است.
• همچنين نوع بافت خاك بستر نيز مهم است بديهي است خاك هاي با زهكشي مناسب از توسعه بيماريها جلوگيري مي كنند.
• بالاخره مديريت تغذيه گياه از ديگر روش هاي پيش گيري از شيوع و توسعه آلودگي به عوامل قارچي خاكزاد است .
• استفاده از تركيبات بيولوژيك مانند تريكودرمين ، بيو اچ كا و سوبتيلين طبق مقادير توصيه شده در جلوگيري از گسترش و توسعه بيماريهاي خاكزاد اهميت دارند.

کنترل شيميايي

استفاده از سموم قارچ كش به دو صورت درماني يا حفاظتي قابل توصيه است.

معمولا در صورتي كه خاك با روش آفتاب دهي ضد عفوني شده باشد نيازي به استفاده از قارچ كش ها به هنگام كشت محصول نيست در غير اينصورت از مخلوط قارچ كش كاپتان و متالاكسيل بسته به نوع گیاه استفاده می شود.

برابر يك توصيه كلي مي توان به ازاي هر متر مربع مقدار ي 2تا 4 گرم از اين قارچ كش ها استفاده كرد.

استفاده از ترکیباتدو منظوره (قارچ کش -کود)

پروپاموکارب هیدرو کلراید و فوزتیل آلومینیوم (پرویکورانرژي )به مقدار 300میلی لیتردر هر متر مکعب خاك به صورت مخلوط با خاك

-پروپاموکارب هیدروکلراید (پروپلنت )1در هزار در زمان کشت بذر و انتقال نشا و 0.75 درهزار دو هفته پس از انتقال نشاء

متالاکسیل +مانکوزب (داونیجیو رزالاکسیل ) 2 در هزار در مزرعه به صورت محلول ریزي پاي بوته و در گلخانه به منظور ضد عفونی خاك جهت کنترل عامل بیماري فوق به مقدار 200گرم در هر متر مکعب خاك به صورت مخلوط با خاك.